As  wywiadu  II  wojny  światowej

 

 

​

W toruńskim archiwum Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej znajduje się ponad 4,5 tys. teczek osobowych kobiet, które brały czynny udział w wojnie. Wśród nich  jest jedna szczególna – teczka nr 165 Krystyny Skarbek. Była to kobieta odważna, niezwykła i piękna. Przez 6 wojennych lat pracowała dla wywiadu brytyjskiego. Była nazywana „ulubioną agentką W. Churchilla” oraz „królową europejskiego podziemia”. Podobno także była pierwowzorem dziewczyny Jamesa Bonda ​w pierwszej wersji powieściowej o tym fikcyjnym agencie. W przeciwieństwie do niego Krystyna Skarbek była osobą z krwi i kości, żyła naprawdę.​​Urodziła się 1.05.1908r. w Trzepnicy koło Piotrkowa Trybunalskiego. Jej rodzicami byli Stefania z domu Goldfeder i Jerzy hr. Skarbek potomek sławnego rodu Skarbków linii kujawskiej herbu Abdank. Przodkiem Krystyny był Kasper Skarbek – kasztelanic inowrocławski, który ożenił się z Justyną Dąmbską (w 1785r.) a K. Skarbek była jego prapraprawnuczką. Ten sam Kasper ożenił się powtórnie z Ludwiką Fenger (w 1791r.),    z którą miał 5 dzieci m.in. syna Fryderyka ur. w Toruniu w 1792r. – znanego ekonomistę, pisarza, historyka, działacza społecznego. Urodził się on w istniejącym do dziś domu przy ul. Mostowej 14, na którym umieszczono tablicę mu poświęconą.  Krystyna spędziła beztroskie dzieciństwo w rodzinnej Trzepnicy. Miała brata Andrzeja, ale to ona była ulubienicą ojca, który ją rozpieszczał i nauczył jazdy konnej. Była dziewczyną żywą, wysportowaną, lubiła ruch, jazdę na nartach. Naukę rozpoczęła w domu a potem uczyła się​ w szkole sióstr Sacre Coeur we Lwowie oraz w szkole sióstr Niepokalanek w Jazłowcu.​Kryzys finansowy w latach 30-tych i  rozrzutny styl życia ojca doprowadziły do sprzedaży majątku i wyprowadzki do Warszawy.  ​W 1930r. umiera ojciec Jerzy Skarbek i Krystyna podejmuje pracę zarobkową. Zatrudnia się  w biurze przedstawicielstwa Fiata w Warszawie. Wkrótce bierze udział w konkursie Miss Polonia i zajmuje w nim trzecie miejsce( zwycięża Zofia Batycka). Była piękną kobietą: niezbyt wysoką brunetką, proporcjonalnie zbudowaną o brązowych oczach w kształcie migdałów. Przyciągała mężczyzn urodą, ale przede wszystkim wyjątkową kobiecością oraz energicznym sposobem bycia. Ulegali jej urokowi od pierwszego spotkania a jeden z nich opisywał ją tak: „Była mieszaniną żywotności, kokieterii, wdzięku i delikatności.” A inny: „śliczna, zgrabna, inteligentna i absolutnie urocza”(K.Leski)  ​​​​W 1933r. Krystyna wychodzi za mąż za przedsiębiorcę Karola Gettlicha. Małżeństwo okazało się zupełną pomyłką i zakończyło rozwodem po pół roku. Krystyna prowadzi bujne życie towarzyskie, jest osobą ogólnie znaną w stolicy. Zimą regularnie wybiera się na narty do Zakopanego i tam poznaje swojego drugiego męża Jerzego Giżyckiego. Ślub odbył się w 1938r. i oboje wyjeżdżają na placówkę dyplomatyczną do Etiopii.                                                     Kiedy 1 września 1939r. Niemcy napadły na Polskę Giżyccy wracają do Europy. M. Masson –autorka książki o Krystynie Skarbek pisał o niej tak :”Zdecydowała się wykorzystać swe liczne kontakty, znajomość języków obcych i błyskotliwą inteligencję w służbie krajowi. Była Polką z rodu Skarbków i patriotką”.   Zgłosiła się do pracy w wywiadzie brytyjskim. Przedstawiła przekonujący plan działania przedostania się do Budapesztu i przerzucania jeńców wojennych na ziemie alianckie. Jej atutami były w tym wypadku również sprawność fizyczna i odwaga, o której świadczą dalsze jej losy. Krystyna już jako agentka wywiadu angielskiego w grudniu 1939r. przybywa do Budapesztu w charakterze korespondentki gazety londyńskiej. Od tej pory rozpoczyna się także jej współpraca z Andrzejem Kowerskim  również agentem wywiadu. [Kowerski we wrześniu 1939r. walczył w szeregach tzw. „Czarnej brygady” - 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej WP  dowodzonej  przez płk. S.Maczka. Za waleczność otrzymał krzyż VM   19. 09.39r.                                 ​​Zadania Krystyny i Kowerskiego w Budapeszcie to: 

​​​ -organizowanie szlaków kurierskich w Tatrach                                                                                      

​- przerzuty Polaków do Węgier, Francji, Anglii                                                                                              ​

​- zbieranie informacji i opracowywanie raportów dostarczonych z Warszawy                                                                                                           

 ​- gromadzenie broni i amunicji, aby przerzucać je do kraju                                                                            ​

 - obserwacja ruchu statków na Dunaju                                                                                              

       Krystyna podejmowała się  wypraw przez Tatry do kraju (luty, czerwiec i listopad 1940r.) Przywiozła stamtąd rolki filmów (przewiezione w rękawiczkach) informujące o produkcji przez Niemców nowego gazu i samolotów. Już na początku pracy w wywiadzie okazało się, że bardzo się do tej działalności nadaje. Lubiła wyzwania i ryzyko. We wspomnieniach osób, które ją znały powraca przykład jej brawurowego zachowania, kiedy przerzucała oficerów czeskich z Węgier do Jugosławii i zepsuł się samochód na granicy. Wtedy Krystyna poprosiła patrol niemiecki o pomoc, żeby przepchnęli ich przez pas graniczny i oni to zrobili.   Działalność jej nie była niezauważona. W styczniu 1941r. Krystyna na polecenie gestapo została aresztowana przez policję węgierską. W tej trudnej sytuacji też potrafiła znaleźć wyjście. Udała chorą na gruźlicę i została zwolniona do aresztu domowego. Wówczas ambasador brytyjski w Budapeszcie wydał Krystynie i Kowerskiemu fałszywe paszporty. Krystyna odjęła sobie 7 lat podając datę urodzin -1915r. i przeobraziła się w Christine Granville a Andrzej Kowerski w Andrew Kennedy’ego. Krystyna Skarbek wyjechała  z Węgier w bagażniku samochodu dyplomatycznego  i razem z Kowerskim udali się na Bliski Wschód. W drodze do Stambułu odebrali od kuriera z kraju bardzo ważne mikrofilmy, które natychmiast przekazali Anglikom. Dotyczyły operacji „Barbarossa’, pokazywały gromadzenie wojsk i setek pociągów, składów amunicji przy granicy sowieckiej gotowych do ataku na ZSRR. Materiały do dotarły bezpośrednio do Churchilla a ten powiadomił Stalina, który nie bardzo chciał uwierzyć, że to już koniec układu Ribbentrop-Mołotow. 

    Na Bliskim Wschodzie Krystyna jakiś czas była nieużyteczna, jako poszukiwana listem gończym. W tym czasie odbyła szkolenie w Kobiecej Służbie Pomocniczej w siłach powietrznych Wielkiej Brytanii. Uczyła się tam strzelania, ukończyła kurs sanitarny, radiotelegraficzny ​ i spadochronowy. Uczyła się też nowego życiorysu (tzw. legendy), bo pod nazwiskiem Pauline Armand miała działać we Francji.  Została zrzucona na spadochronie w górzystej okolicy Vercors przy granicy z Włochami jako współpracownica ppłk. Francisa Cammaerts’a ps.„Roger”- szefa siatki sabotażowo-dywersyjnej „Jockey”. Bardzo szybko nawiązała kontakty z partyzantami francuskimi i werbowała ochotników także wśród Włochów.  ​​W rejonie jej działań znajdował się fort Col de Larche. Tutaj Krystyna przeprowadziła odważną akcję. W sierpniu 1944r. podeszła pod fort, o którym wiedziała, że załogę jego stanowią  w większości Polacy ze Śląska i Pomorza, wcieleni do Wermachtu. Przez megafon przemówiła do nich po polsku i wezwała do dezercji. Polacy rozbroili niemieckich oficerów i przeszli na stronę partyzantów francuskich. Dzięki temu droga do miasta Digne, którą patrolowali Niemcy była dostępna dla wojsk alianckich. Krystyna dokonała  w tym czasie jeszcze jednego brawurowego czynu – uwolniła swojego szefa „Rogera” po jego przypadkowym aresztowaniu przez Gestapo. Poszła sama do siedziby Gestapo w Digne, gdzie przedstawiła się jako agentka wywiadu brytyjskiego i jako żona aresztowanego „Rogera”. Zastosowała szantaż obiecując, że za uwolnienie Anglików gwarantuje im bezpieczeństwo. Był to czas, kiedy wojna zbliżała się ku końcowi, Niemcy się wycofywali. Zdecydował też bluff, że jest siostrzenicą gen. Montgomery’ego, a wojska alianckie mogą tu już być za dwa dni. Niemcy za dwa miliony franków uwolnili Anglików. Gestapowiec, z którym negocjowała Krystyna zrzucił mundur i podobno wyjechał aż do Australii.  O odwadze Krystyny krążyły legendy. Jeden z jej brytyjskich zwierzchników tak powiedział: „Była to najodważniejsza osoba, jaką znałem. Jedyna kobieta, która odczuwała tęsknotę za niebezpieczeństwem. Z dynamitem mogła zrobić wszystko, z wyjątkiem skonsumowania go”(Owen O’Malley). Pewnego razu idąc  z grupką partyzantów została zatrzymana przez patrol niemiecki.   Podniosła ręce do góry, w których miała odbezpieczone  granaty  i zagroziła, że ich użyje jeżeli Niemcy pozwolą im odejść.                                                            ​​​​​11.05 1945r. Krystyna Skarbek została zdemobilizowana. Za wojenne dokonania Polkę uhonorowano we Francji Krzyżem Wojennym a w Anglii Orderem Imperium Brytyjskiego  i Medalem Króla Jerzego. Otrzymała osobiste podziękowania od W. Churchilla i 100 funtów odprawy. Nie dostała zgody na obywatelstwo brytyjskie i mimo swych zasług miała trudności ze zdobyciem środków utrzymania. Pracowała jako telefonistka, sprzedawczyni, kelnerka            a potem stewardessa na statkach pasażerskich Anglia- Afryka i Australia. Tam na swoje nieszczęście poznała Irlandczyka Dennis Muldowney’a, który się  w niej zakochał. Na wiadomość, że Krystyna opuszcza Anglię zadał jej śmiertelny cios nożem na schodach londyńskiego hotelu, w którym mieszkała dzień przed jej wyjazdem - 15.06.1952r. Minęło już 60 lat od jej tragicznej śmierci. Dla Krystyny Skarbek życie w czasie pokoju okazało się bardziej niebezpieczne niż w czasie wojny.Dopiero w 1973r. Krystyna Skarbek otrzymała ​​ polskie odznaczenie Krzyż Srebrny Orderu  Wojennego Virtuti Militari.                        

                 Burzliwe losy Skarbek były tworzywem niezrealizowanych scenariuszy filmowych oraz kilku wydanych  książek. Jej osoba była też inspiracją do powstania Vesper – głównej postaci kobiecej, partnerki Jamesa Bonda  w pierwszej powieści o agencie 007 Iana Fleminga.

​

Opracowała: Anna Mikulska  

 Materiały źródłowe, opracowania, monografie . wspomnienia​

Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, T.165-K/Zagr. ( m.in. nota biograficzna Maresch E. stanowiąca kompilację dokumentów brytyjskich z kartoteki osobowej Krystyny Skarbek odtajnionej w 2003r. w The National Archives [London]

Białasiewicz W., Kim jesteś, Christine Granville?", Kierunki nr 15(15.04.1979).

Borowiak Krystyna Skarbek - królowa europejskiego podziemia, w: Służba Polek...,cz. 5.

Ciechanowski J., Krystyna Skarbkówna(1908-1952), w: Biuletyn Informacyjny nr 6, 2007.

Gondek L., Na tropach tajemnic III Rzeszy, Warszawa 1987.

Larecki J., Krystyna Skarbek, Warszawa 2008.

Leski K., Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, Warszawa 1989.​

Mackiewicz-Cat S., Kto mnie wołał, czego chciał, Warszawa 1972.

Masson M., Wojna moja miłość. Krystyna Skarbek-ulubiona agentka Churchilla, Poznań 2012.

Nowak-Jeziorański J., Kurier z Warszawy, Londyn 1978.

Nurowska M., Miłośnica, Warszawa 1999(zbeletryzowana biografia).

Paszkiewicz M., w: Polski Słownik Biograficzny,t.38 Warszawa 1997.

Pohl K., Polska hrabianka super agentem, w: Głos Szczeciński (6.01 2009).

 Szczerba J., Tajemnice kobiety szpiega, Gazeta Wyborcza (27.10.2006).

Tucholski J., Cichociemni, Warszawa 1988.

Waloch N., James Bond był kobietę, w: Wysokie Obcasy ekstra nr 5, 2012.

 Zamojski J. E., Polacy w ruchu oporu we Francji 1940-1945, Wrocław 1975.