DZIEJE TORUNIA
WOJSKA BALONOWE
Cz. 1 Wojska balonowe w Polsce - wprowadzenie
W XVIII wieku balony były wykorzystane po raz pierwszy przez Francuzów do celów wojskowych. 02.04.1794 roku sformowali oni regularny oddział balonowy, składający się z dwóch oficerów i 26 szeregowców, którego dowódcą został kpt. J. M. Coutell. Balony w wojsku docenione zostały przez kolejne kraje: Niemcy, Wielką Brytanię, Włochy, Rosję, czy Stany Zjednoczone . Użyte zostały przez armię tych państw na wielu frontach do prowadzenia obserwacji terenów i ruchów wojsk nieprzyjaciela oraz jako czynnik samoobrony. Współpracowały z innymi formacjami np. artylerią. Jesienią 1917 roku działania na rzecz stworzenia polskiej jednostki balonowej podjęli się w Rosji Oficerowie I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego. Jej twórcą był ppłk Hipolit Łossowski, a dowódcą został kpt. Hulewicz. Należy dodać, że Rosja posiadała wówczas 87 takich jednostek, w których służyło wielu Polaków. Na froncie rumuńskim oddział aeronautyczny sformował ppłk pil. bal. Aleksander Wańkowicz pod dowództwem mjr pil. ster. Feliksa Bołsunowskiego. Jednakże z braku odpowiedniego sprzętu oddziały zostały rozwiązane, a oficerów i żołnierzy przydzielono do jednostek saperów i wojsk samochodowych. Ponowne próby podjęto na terenach Małopolski i byłego Królestwa Kongresowego w pierwszych miesiącach niepodległej Polski ale znów brak sprzętu nie pozwolił na realizację tego zamierzenia. Dopiero utworzenie pierwszych organów przyszłych wojsk lotniczych tj. : dowództwa wojsk lotniczych i Sekcji Żeglugi Napowietrznej MSWojsk. (rozkaz Sztabu Generalnego WP nr 66 z 20.12.1918 r.) pozwolił na tworzenie wojsk balonowych. Ppłk pilot bal. Aleksander Wańkowicz rozkazem Dowództwa Głównego wydanym 28.05.1919 roku, został odpowiedzialny za ich organizacje. Już w kwietniu 1919 roku rozpoczęto formowanie pierwszych wojsk aeronautycznych, dopiero później zwanych balonowymi. Początek temu przedsięwzięciu dało zajęcie w Poznaniu (06.01.1919 r.) hali sterowcowej Zeppelina i sprzętu. To właśnie w tym mieście 05.05.1919 roku utworzono 1 Polową Kompanię Aeronautyczną pod dowództwem por. pil. ster. Sławomira Władysława Bilka, a dzień ten ustanowiono świętem baloniarzy. Później sformowano Ruchomy Park Aeronautyczny, a latem jeszcze dwie kompanie aeronautyczne podporządkowane I Grupie Aeronautycznej pod dowództwem kpt. obs. bal. Jana Tadeusza Wolszlegiera. Zimą 1919/1920 roku w związku z rozwojem wojsk aeronautycznych, zorganizowano je w trzy Grupy Aeronautyczne. Mocne podwaliny pod rozwój wojsk balonowych położyli: płk pil. bal. Aleksander Wańkowicz, mjr pil. ster. Feliks Bołsunowski, por. obs. bal. Hilary Grabowski, por. Witold Markiewicz, por. pil. ster. Sławomir Bilek i inni.
W związku z toczącą się wojną przeciwko Rosji grupy zostały przemianowane na Bataliony Aeronautyczne i skierowane na front w marcu 1920 roku. Podporządkowane były nowo powołanemu Departamentowi III Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych (rozkazem MSWojsk. nr 1792 z dn.1.03.1920 roku) na czele, którego stanął gen. bryg, pil. Gustaw Macewicz. Poszczególne bataliony aeronautyczne na froncie nie mogąc wykonywać zadań do jakich zostały powołane, zostały z inicjatywy płk. A. Wańkowicza rozkazem MSWojsk. czasowo połączone w jeden pułk aeronautyczny. Rozwiązanie pułku nastąpiło 05.09.1920 roku.
Po zawarciu traktatu rozejmowego bataliony rozmieszczono w następujący sposób: I Batalion Aeronautyczny (1 i 2 kompania) w Poznaniu, II Batalion Aeronautyczny (3 i 4 kompania) w Jabłonnie, III Batalion Aeronautyczny (5 i 6 kompania) i ruchomy park aeronautyczny w TORUNIU.
W latach 1921- 1922 utworzono jeszcze dodatkowo 2 bataliony w Krakowie i Brześciu. Był to najlepszy okres dla wojsk balonowych. W 1923 roku szef Departamentu IV Żeglugi Powietrznej (gen. bryg. Francis Leveque) postanowił zredukować ilość batalionów balonowych do jednego rozbudowanego, który miał szkolić obserwatorów i prowadzić całość zagadnień mobilizacyjnych. W wyniku tych postanowień w 1924 r. pozostał jedynie Batalion Balonowy w Toruniu. W 1929 r. z toruńskiego batalionu wydzielono kompanię balonów zaporowych w Jabłonnie i na jej podstawie sformowano II Batalion Balonowy. Oba bataliony podporządkowano w 1930 r. grupom aeronautycznym. W 1936 r. grupy aeronautyczne przemianowano na lotnicze. Podle-gały one Dowództwu Lotnictwa MSWojsk. 24 sierpnia 1939 roku ogłoszono mobilizację alarmową. Z dniem 30.08.1939 r. Wydział Balo-nów został przeniesiony z lot-nictwa do Obrony Przeciwlotniczej i podporządkowany dowódcy Obrony Przeciwlotniczej MSWojsk. We wrześniu kompanie balonów obserwacyjnych przydzielone zostały poszczególnym armiom i otrzymały zadania obserwacyjne. Jednak brak typowych działań pozycyjnych nie sprzyjał wprowadzeniu do akcji balonów obserwacyjnych. Natomiast plutony zaporowe przydzielone w większości zostały do obrony Warszawy. Osłaniały one głównie mosty na Wiśle. Pierwszy balon zestrzelony został przez Niemców 3 września. Wycofanie 5 września artylerii przeciwlotniczej, a w dwa dni później Brygady Pościgowej Lotnictwa było katastrofą dla balonów. Częściowo uległy one zniszczeniu w powietrzu lub z braku wodoru zostały ściągnięte na ziemię.
Po II wojnie światowej przestano interesować się wojskami balonowymi. Uznano je za przestarzałą formację, nieprzydatną na polu walki. W ten sposób skończyła się służba balonów w wojsku. W czasie pokoju znalazły one inne zastosowanie. Bezpilotowy balon obserwacyjny RUFUS zabezpieczał wizytę Papieża Jana Pawła II podczas uroczystości na Krakowskich Błoniach. Dzięki niemu służby porządkowe na bieżąco mogły skutecznie kierować ruchem w obrębie placu. Balony służą także turystom, którzy wznosząc się mogą podziwiać panoramę miasta Krakowa, Torunia. Można podziwiać je podczas zawodów balonowych. Cieszą się wielką popularnością tak jak kiedyś, gdy walczono o Puchar Wańkowicza. W Toruniu od 2010 roku za przykładem innych miast organizowane są także zawody balonowe.
Cz. 2 I Batalion Balonowy w Toruniu - historia
Toruń w okresie międzywojennym uznany został za najważniejszy polski ośrodek baloniarstwa wojskowego. Posiadał halę sterowcową, balonową, dysponował portem sterowcowo-balonowym i lotniskiem wybudowanym w latach 1912-1913 poza terenem twierdzy na tzw. przedpolu (esplanadzie). Po I wojnie światowej w mieście działały dwie szkoły lotnicze: Oficerska Szkoła Obserwatorów Lotniczych OSOL i Oficerska Szkoła Aeronautyczna OSA. W ramach przygotowań do przyłączenia Pomorza, 15 stycznia 1920 r. do naszego miasta została skierowana III Grupa Aeronautyczna (III Baon) pod dowództwem por. obs. bal. Konstantego Kamieńskiego, która podporządkowana była płk Stanisławowi Skrzyńskiemu. W dniach 21-25 stycznia 1920 roku III Grupę przewieziono z Poznania do Torunia i ulokowano ją w koszarach im. Gen. Prądzyńskiego przy ul. Szkolnej. W jej skład weszły dwie kompanie aeronautyczne i Ruchomy Park Aeronautyczny. Otrzymała ona za zadanie natychmiastowe przejęcie poniemieckiej infrastruktury balonowej w Toruniu. W lutym 1920 roku III Grupa Aeronautyczna przemianowana została na III Batalion Aeronautyczny ( 1920-1924), który w marcu, w związku z operacją kijowską, wyjechał z Torunia na Ukrainę. Z końcem kwietnia 1920 roku III Batalion Aeronautyczny wszedł w skład Grupy Operacyjnej płk Józefa Rybaka. Był on złożony z dwóch kompanii balonów obserwacyjnych. Każda posiadała na etacie po 6 oficerów, 187 podoficerów i szeregowca. Na wyposażeniu były dwie powłoki balonowe, dwie dźwigarki, 19 samochodów ciężarowych, dwa samochody osobowe, samochód z radiostacją, kuchnia, 6 przeciwlotniczych karabinów maszynowych oraz polowa wytwórnia wodoru. Ze względu na niekorzystną sytuację terenową nie pozwalającą, na przemieszczanie balonów wykonano niewielką liczbę wzlotów i batalion wycofano do Poznania.
W ramach reorganizacji włączono go do 1 Pułku Aeronautycznego. Od 24 VII 1920 r. pułk walczył z bolszewikami. W październiku 1920 r. po podpisaniu rozejmu III Batalion Aeronautyczny wrócił do Torunia. Stacjonował w koszarach im. Gen. I. Prądzyńskiego w pobliżu portu sterowcowo-balonowego i stacji kolejowej Toruń Chełmińskie Przedmieście (Toruń-Zachód). W latach 1920-1924 w koszarach stacjonował III Batalion Aeronautyczny i Oficerska Szkoła Aeronautyczna. Funkcjonowała tam także biblioteka batalionowa, która dzieliła się na Bibliotekę Wojskową, Oficerską i Żołnierską. Żołnierze korzystali z sali gimnastycznej, gdzie w latach 1922-1924 urządzono stół plastyczny służący do nauczania perspektywy i obserwacji z balonu. W 1922 r. III Batalion Aeronautyczny przemianowany został on na Batalion Aerostatyczny, a w 1923 r. na Batalion Balonowy , który w lipcu 1924 r. został rozwiązany. Na jego miejsce powstał nowy Batalion Balonowy (1924-1929). Minister Spraw Wojskowych gen. Dywizji Władysław Sikorski 22 V 1924 r. zatwierdził strukturę organizacyjną nowego Batalionu Balonowego, którego siedzibą został Toruń. W roku 1925 r. w skład Batalionu Balonowego wchodziły: dwie kompanie balonów obserwacyjnych, jedna kompania balonów zaporowych (2 plutony po 5 tandemów) oraz park balonowy. W dniach 9 I – 1 VII 1929 roku przeformowano Batalion Balonowy na 1 Batalion Balonowy. Jego długoletnim dowódcą był ppłk obs. bal. Jan Tadeusz Wolszlagier. Tradycje więc 1 Batalionu Balonowego w Toruniu (1929) sięgają dwóch starszych jednostek: III Batalionu Aeronautycznego (1920-1924) i Batalionu Balonowego (1924-1929). W 1930 roku 1 Batalion Balonowy podporządkowany został Grupie Aeronautycznej nr 2 w Poznaniu, a od 1931 r. Grupie Aeronautycznej nr 3 w Krakowie. Przed II wojną światową garnizon toruński był jedynym, w którym stacjonowały wojska lotnicze dysponujące dwoma rodzajami sprzętu samolotami i balonami. 4 pułk lotniczy (1924) oraz 1 Batalion Balonowy (1929) oba z własną, pełną infrastrukturą naziemną. Pomiędzy obiema jednostkami nie było żadnej zależności i ich dowódcy podlegali bezpośrednio Szefowi III Departamentu Żeglugi Powietrznej.
We wrześniu 1939 roku kompanie balonów obserwacyjnych przydzielone zostały poszczególnym armiom. Nie odegrały jednak większego znaczenia podczas kampanii wrześniowej. Baloniarze z Torunia, którym udało się przedostać na Wyspy Brytyjskie służyli w Polskiej Eskadrze Balonowej. Obsługiwali oni balony zaporowe broniące Londynu i Glasgow.
3. Toruń - Infrastruktura, wyposażenie i szkolenie baloniarzy.
Na terenie portu sterowcowo – balonowego w Toruniu znajdowała się hala sterowcowa, garaże, magazyn balonów, wytwórnia wodoru i pomnik poległych żołnierzy Wojsk Balonowych. Powiększenie terenu portu sterowcowego m.in. o działki przylegające do ulicy Bema nastąpiło w październiku 1925 roku. W wyniku negocjacji doszło do wymiany terenów między miastem, a wojskiem. Miasto otrzymało tereny poforteczne w pobliżu Starówki, a wojsko grunty dla rozszerzenia placu. Hala sterowcowa, która jak podaje Gazeta Toruńska ukończona była w 1911 roku. Na ten rok budowy wskazuje także Z. Kozak, Zb. Moszumański, J. Szczepański w publikacji „1 Batalion Balonowy” w przeciwieństwie do publikacji K. Sławińskiego „Lotnisko toruńskie 1920-1945”, K. Ciesielskiej, T. Zakrzewskiego „450 lat toruńskiego Podgórza 1555-2005”, Historia Torunia” pod red. M. Biskupa, gdzie podany został rok wybudowania 1909. Realizatorem było szczecińskie przedsiębiorstwo J. Gollnow und Sohn.
W roku 1911 Gazeta Toruńska informowała mieszkańców naszego grodu o wzlocie balonu wojskowego M.I. W połowie 1919 roku na wyposażeniu wojsk balonowych znalazły się zakupione z Francji balony obserwacyjne na uwięzi typu R (stałe) i BD (rozszerzalne). Balony Caquot typu R (dwuosobowe), Caguot R2 o pojemności 930 m3 (udoskonalony typ balonu Caquot M), M2 były standardowym sprzętem jednostek balonowych do 1927 roku. W październiku 1925 roku sprowadzono do Polski pierwsze 3 balony obserwacyjne rozszerzalne typu BD (Ballon Dilatable). Balon BD typu morskiego to Caquot BM. W latach 30-tych balony BD zastąpiły one balony Caquot R2. Od 1927 roku po zakupie licencji, dokonaniu zmian rozpoczęła się produkcja balonów BD w Legionowie. Na wyposażeniu I Batalionu Balonowego były balony obserwacyjne tego typu oraz dźwigarki na podwoziu samochodów PF wz.34, Citroen-Kegresse, ściągarki typu Caquot.
W 1928 r. w Wojskowej Wytwórni Balonów rozpoczęła się produkcja balonów z oznaczeniem CZB R-1, CZB- R2 a następnie seryjne nowsze CZB-BD, WWB-BD, WBS-BD.
W 1921 r. zakupiono sterowiec „Zodiac VZ-11” klasy Vedette., który w Polsce został nazwany „Lech”. Pierwszy lot w Polsce nad Toruniem wykonano nim 11 VIII 1922, a ostatni wiosną 1928 roku i wówczas sterowiec poszedł do kasacji. Wyszkolono na nim 18 pilotów sterowcowych i kilkadziesiąt osób obsługi.
Loty odbywały się głównie w rejonie portu sterowcowego. Wykonano także loty do Poznania (Winiary) i Warszawy (Legionowo). Na początku lat 20-tych, na wniosek dowódcy wojsk balonowych płk A. Wańkowicza, rozpoczęto próby z balonami wolnymi. Dzięki tym balonom oficerowie mieli możliwość nauki pilotażu i zasad lotu w razie zerwania się balonu z uwięzi. W celu tych prób we Francji zakupiono jedną sztukę balonu kulistego typu E-2 (Ballon Ecole Biplaces). 8.V.1921 Dzięki temu jedynemu egzemplarzowi balonu E-2 w latach 1921-23 tytuły pilotów balonu wolnego zdobyło 10 oficerów. W Polsce prace nad balonami kulistymi treningowymi typu E-2 o pojemności 750 m3. prowadzono pod kier. por. Burzyńskiego od XII 1924 r. i zakończono 28.IV. 1925 r. Stworzyły one podstawy sportu balonowego. Były używane przez Wojsko Polskie. Balon kulisty E-2 w Toruniu nosił imię „Warszawa 1”, Kraków 1” (wyprodukowane w 1924), „Wilno” , „Poznań” (1925), „Lwów” (1926) „Łódź” (1935), „Toruń” (?) Na wyposażeniu wojska były także balony zaporowe N-NN systemu Caquot DCA (Defense Contre Aeronefs-OPL), a później modyfikowane CZB-NN i zmienione na WBS-NN.
Pierwsze próby z balonami kulistymi o pojemności 1200 m3 przeprowadzili oficerowie z Toruniu pod koniec lat 20-tych. Do napełnienia balonu potrzebnych było od 170-240 butli z wodorem (każda po 80 kg.) Na tych balonach od 1921 roku na nich szkolono w Oficerskiej Szkole Aeronautycznej w Toruniu, stanowiące II stopień wyszkolenia w wojskach balonowych. (Baloniarze w ramach szkoleń mogli uzyskać następujące stopnie: I stopień – obserwator balonowy, II stopień - pilot balonów wolnych, III stopień - pilot sterowcowy). Program zajęć teoretycznych obejmował przede wszystkim nawigację lotniczą (czego nie było na kursach obserwatorów balonowych). Wiosną 1921 roku w Toruniu wznowiła działalność przeniesiona z Poznania Oficerska Szkoła Aeronautyczna(OSA). Odznaka tej szkoły stała się po jej zlikwidowaniu Odznaką Obserwatora Balonowego. W listopadzie 1921 r. szkoła zmieniła nazwę na Centralną Szkołę Aerostatyczną, a 9 listopada 1923 r., stała się Centralną Szkołą Balonową. Zadaniem jej było przygotowanie wyspecjalizowanej kadry oficerów i podoficerów balonowych. Przy szkole utworzono również szkolny batalion sterowcowy. Przedmiotem szkolenia były: ogólne wiadomości o lotnictwie, obrona przeciwlotnicza, służba obserwacyjna, manewrowanie, maskowanie, taktyka balonów na uwięzi, radiotelegrafia, taktyka balonów na uwięzi, meteorologia, aerofotografia, sprzęt wzlotowy balonów obserwacyjnych, krawiectwo, powroźnictwo balonowe, konserwacja sprzętu, silniki spalinowe, dźwigarki, wytwarzanie wodoru, fizyka gazów. Nauka obserwacji i współpracy z artylerią. Do 1932 r. istniała w Toruniu Szkoła Podchorążych Wojsk Balonowych. Po jej likwidacji w 1934 r. utworzono Pluton Podchorążych Rezerwy. Przejął on zadania szkolenia specjalistów na doraźnie organizowanych kursach. W ramach ogólnej reorganizacji szkół podchorążych rozwiązano Pluton Podchorążych Rezerwy funkcjonujący przy 1 batalionie balonowym w Toruniu, a w jego miejsce wprowadzono doraźnie organizowane kursy.
Opracowanie: Monika Drążek
4. Bibliografia:
Historia Torunia T. 3 cz.2 : red. M. Biskup, Toruń 2006
Z.Kozak, Zb. Moszumański, J.Szczepański : 1 Batalion Balonowy, Pruszków 2007
K.Sławiński: Lotnisko Toruńskie 1920-1945, Wawa 1983
K. Ciesielska, T. Zakrzewski : 450 lat toruńskiego Podgórza : 1555-205, Toruń 2005
Szczepański Jacek: Wojska balonowe:Legionowo 1897-1939, Pruszków 2004
Gazeta Toruńska 1911 R. 47 nr 181 s. 2
Gazeta Toruńska 1911 R. 47 nr 210
Internet
wmaz
